თამაშები, რომელთაც ვთამაშობთ (წინათქმა)

მაშ ასე ქალბატონებო და ბატონებო! განვაგრძოთ საუბარი ქალისა და მამაკაცის ურთიერთობაზე. ამჯერად ვისაუბრებთ იმ თამაშებზე, რომლებსაც ყველა ჩვენთაგანი ამა თუ იმ დოზით თამაშობს. იმისთვის რომ გაგარკვიოთ თუ საერთოდ რაზეა საუბარი გეტყვით, რომ 1940–იანი წლების ბოლოს, 1950–იანი წლების დასაწყისში ამერიკელმა ფსიქოანალიტიკოსმა და ჯგუფურმა თერაპევტმა, ერიკ ბერნმა (Eric Berne, ნამდვილი სახელი – Eric Lennard Bernstein), შექმნა ტრანსაქციული ანალიზის თეორია, რომელიც შემდგომში ფსიქოთერაპიის ცალკე მიმართულებად ჩამოყალიბდა. ტრანსაქციული ანალიზი ადამიანთაშორის ურთიერთობას განიხილავს როგორც ეთგვარ თამაშს, რომელსაც გააჩნია თავისი სცენარი, მოთამაშეებს შორის განაწილებული როლები, თავისი დრამა, კულმინაცია და კვანძის გახსნა.

იმისათვის რომ უკეთ გავერკვეთ სიტუაციაში. მოვიყვან ტრანსაქციული ანალიზის ძირითადი ცნებების განმარტებებს. საერთოდ უნდა ითქვას, რომ ტრანს–ანალიზი ძალზე პოპულარული ენითაა გადმოცემული. ბერნს უნდოდა მისი ნაშრომი ნებისმიერი ადამიანისთვის ხელმისაწვდომი და გასაგები ყოფილიყო. ასე რომ აქ ვერ შეხვდებით რაიმე რთულ თეორიულ კონსტრუქტებს ან ენამოსატეხ თერმინოლოგიას. მაშ ასე:

1. ეგო–მდგომარეობები. ეს ბერნის თეორიის ერთერთი ძირითადი ცნებაა. ის ამტკიცებდა რომ თვითოეული ადამიანი სხვადასხვა სიტუაციაში შესაძლოა იმყოფებოდეს სამიდან ერთერთ ეგო–მდგომარეობაში: ბავშვის, მოზრდილისა და მშობლის. ეს ეგო-მდგომარეობები  აღზრდის პროცესში ყალიბდება. მაგალითად, თუ ადამიანი მთლიანად ჩართულია ამ მომენტში, აქ და ამჟამად, და ურთიერთობაში სრულად ავლენს თავის ზრდასრულ პიროვნულ პოტენციალს, ასეთ შემთხვევაში ის მოზრდილის ეგო–მდგომარეობაში იმყოფება. თუ პიროვნება ფიქრობს, განიცდის და იქცევა, როგორც ერთერთი მისი მშობელთაგანი, ან ადამიანი, რომელსაც ის მშობლად აღიქვამდა (ვთქვათ ბიძა, დეიდა, ბიცოლა თუ სხვა), ამბობენ რომ ადამიანი იმყოფება მშობლის ეგო–მდგომარეობაში, ხოლო თუ ის ფიქრობს, განიცდის და იქცევა იმგვარად, როგორც ეს მისთვის ბავშვობაში იყო დამახასიათებელი, მაშინ ის ბავშვის ეგო–მდგომარეობაშია.

ერიკ ბერნი თავისი ვაჟიშვილის დასარტყამზე უკრავს. შემდგომში ის ხუმრობდა, რომ ამ დროს მან “ბავშვი გამოუშვა.”

2. ტრანსაქციები და მოთათუნებები. შესაძლოა მე ჩემი რომელიმე ეგო–მდგომარეობიდან მოგმართოთ, თქვენ კი თქვენი რომელიმე ეგო–მდგომარეობიდან მიპასუხებთ. სწორედ კომუნიკაციის ამგვარ გაცვლა–გამოცვლას ეწოდება ტრანსაქცია. ურთიერთობების ასეთ ანალიზს ეწოდება საკუთრივ ტრანსაქციული ანალიზი. გარდა ამისა, როდესაც თქვენ ჩემთან ურთიერთობთ, თქვენ აგზავნით გარკვეულ მესიჯს, მე შესაძლოა მივიღო ეს მესიჯი ან არ მივიღო ის. ასეთ შემთხვევაში საუბრობენ შესაბამისად “თბილ” ან “ცივ” მოთათუნებაზე. ნებისმიერ ადამიანს ესაჭიროება “თბილი” მოთათუნებები, რათა შეინარჩუნოს ფიზიკური და სულიერი კეთილდღეობა. ურთიერთობის პროცესში ტრანსაქციები შესაძლოა გადაიკვეთოს. ანუ ერთი ადამიანი მეორეს ეურთიერთებოდეს გარკვეული ეგო–მდგომარეობიდან და მოელოდეს მისგან შესაბამის პასუხს (მაგალითად ტრანსაქცია მოზრდილი–მოზრდილი), მეორე კი მას პასუხობდეს სულ სხვა პოზიციიდან (ეგო-მდგომარეობიდან). ვთქვათ ტრანსაქცია მშობელი–ბავშვი. ასეთ შემთხვევაში საუბრობენ გადამკვეთ ტრანსაქციებზე (crossed tranactions). სწორედ ამგვარ ტრანსაქციებს აქვს ადგული თამაშების დროს. ხშირად ისინი კონფლიქტის მიზეზიც ხდებიან:

3. ცხოვრებისეული სცენარი და ავტონომიურობა. ყველა ჩვენთაგანი ბავშვობიდანვე წერს გარკვეულ სცენარს, რომელსაც აქვს დასაწყისი, შუა მონაკვეთი და დასასრული. სცენარის ძირითადი სიუჟეტი ადრეულ ბავშვობაში იწერება, ჯერ კიდევ სანამ ენას ავიდგამდეთ. შემდგომ ის იხვეწება და შვიდი წლისათვის უკვე სრულებით ჩამოყალიბებულია. ზრდასრულობისას ჩვენ ჩვეულებრივ ვერც კი ვაცნობიერებთ ამ სცენარს. თუმცა ზუსტად მივდევთ მას და ვისწრაფით მასში გათვალისწინებულ ფინალურ სცენისკენ. სცენარის განხორციელებაში ხშირად თამაშები გვეხმარება, რომლებიც შეიძლება ითქვას პატარ–პატარა მიზანსცენებს წარმოადგენს ცხოვრების დიდ სპექტაკლში.

სცენარი ფსიქოთერაპიული თვალსაზრისით ძალზე მნიშვნელოვანი კომპონენტია ტრანსაქციულ ანალიზში. თერაპიის მიზანი, რომელიც ტრანს–ანალიზს ეფუძნება, არის პაციენტის დახმარება გამოვიდეს სცენარიდან და მოიპოვოს ავტონომიურობა. ამაში მას ეხმარება ურთიერთობების ანალიზი, რომელთაც როგორც აქ და ამჟამად, საკუთრივ თერაპიის პროცესში, ასევე ზოგადად ადამიანებთან ურთიერთობისას აქვს ადგილი. ფსიქოთერაპიის შედეგად პაციენტი უარს ამბობს თავის სცენარზე (რომელიც უხშირეს შემთხვევაში წარმოადგენს პრობლემის სათავეს) და იწყებს უფრო ზრდასრულ ცხოვრებას, რეალობის ობიექტურად აღქმასა და საკუთარი პიროვნული რესურსის სრულად რეალიზებას.

თავის “Maserati”-ში მსხდომი ერიკ ბერნი. თავის მანქანას ის “Mazeltov”–ს უწოდებდა და ამბობდა რომ “Mazeltov” აერთიანებს სამივე ეგო–მსგომარეობას: ბავშვს უნდა მანქანა, მოზრდილს სჭირდება იგი, ხოლო მშობელი ამბობს: “ფრთხილად იარე!”

4. რეკეტი, მარკები და თამაშები. ბავშვობიდანვე ვამჩნევთ, რომ ჩვენს ოჯახში ზოგი გრძნობა მიღებულია, ხოლო ზოგიც მიუღებელი და აკრძალულიც კი. ასეთ სიტუაციაში, თუ მოთათუნებების მიღება გვინდა ჩვენ უნდა გამოვიყენოთ მხოლოდ მიღებული გრძნობები და განცდები. ეს დასკვნა არაცნობიერ დონეზე კეთდება. როდესაც ზრდასრულ ასაკში ვათამაშებთ ჩვენს ცხოვრებისეულ სცენარს, ჩვენ კვლავინდებურად ვუარყოფთ ჩვენს ჭეშმარით განცდებს და “მიღებული” განცდებით ვხელმძღვანელობთ. სწორედ ამგვარ “მიღებულ” განცდებს ეწოდება რეკეტული. თამაშის პროცესში რაც უფრო მეტ მოთათუნებას მივიღებთ რეკეტული განცდის გამოხატვისას მით მეტ მარკას (ქულას) დავაგროვებთ. სწორედ ამაზე ეწყობა თამაშები – ესაა ტრანსაქციების გარკვეული, სტერეოტიპული თანმიმდევრობა, რომელიც მიზნად ისახავს რეკეტული გრძნობების გამოხატვასა და მათ შედეგად მოთათუნებების მიღებას. თუმცა ხშირ შემთხვევაში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ ზემოთ, გადამკვეთი ტრანსაქციების განმარტებისას, ჩვენს მიერ გამოხატული რეკეტული გრძნობები, თუ ქცევითი სტერეოტიპები შესაძლოა მიუღებელი ან გაუგებარი აღმოჩნდეს გარშემომყოფებისათვის. ასე რომ გვიწევს სხვა გზების ძიება, რათა როგორღაც მოვიპოვოთ მოთათუნერბები. ასეთ დროს აუცილებელია სცენარსა და თამაშზე უარის თქმა და ავტონომიურობის მოპოვება.

ბერნი თავის საბეჭდ მანქანასთან

თუ დაგაინტერესათ ტრანსაქციულმა ანალიზმა, მას შეგიძლიათ უფრო დაწვრილებით ბერნის წიგნებში გაეცნოთ – “თამაშები, რომლებსაც თამაშობენ ადამიანები” და “ადამიანები, რომლებიც თამაშებს თამაშობენ”. მე კი განვაგრძობ საუბარს ქალისა და მამაკაცის ურთიერთობაზე და განვიხილავ იმ თამაშებს რომლებიც მათ ურთიერთობას უდევს საფუძვლად.

(გაგრძელება იქნება)